БАТЫС СІБІР ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ XIX ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДА ПАТША ҮКІМЕТІНІҢ ЖАҢА ҚҰҚЫҚТЫҚ ӨРІСІ АЯСЫНДА ЖЫЛҚЫ ҰРЛЫҒЫ
Анотація
Аңдатпа. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының шекарасы бүкіл қазақ Даласын дерлік қамтыған кезде, патша үкіметінің әділеттілікті қанағаттандырудың дәстүрлі тәсілі ретінде барымтаға ғана емес, оған деген көзқарас та өзгерді. Осыған байланысты, мақалада ХІХ ғасырдың ортасындағы Батыс Сібір қазақтарының патша үкіметінің жаңа құқықтық өрісі аясында жылқы ұрлығы мәселесі зерттеледі. Қазақтардың жылқы ұрлығы және олардың жолын кесу шараларына деген патша өкіметінің көзқарасын анықтау мәселесіне, сонымен бірге қазіргі тарих ғылымындағы «ат ұрлау» және «барымта» ұғымдарының анықтамасына ерекше көңіл бөлінеді.
Жазбаша деректер мен тарихи зерттеулер негізінде Ертістің ішкі жағында көшіп-қонып жүрген қазақтар тарапынан жылқы ұрлығының күшеюінің себеп-салдарын айқындай отырып,талдау жасау. Зерттеу материалдары архив құжаттарын талдауға, оның ішінде Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің (ҚР ОМА) қорлары, Мемлекеттік тарихи кітапханасының (РФ МЖБИ, Мәскеу) деректеріне және ХХ-ХХІ ғасырлардағы іргелі тарихи зерттеулерге негізделген. Ал қосымша материалдар «XVIII-XIX ғғ. қазақ-орыс қатынастары» атты жарияланған құжаттар жинағында бар. Зерттеудің әдіснамалық негізі жүйелік талдау болды, мұнда 18-19 ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастары Ресей мемлекеттік саясаты мен дәстүрлі қазақ қоғамының тең емес екі ішкі жүйесінен тұратын жүйе ретінде қарастырылады.Зерттеудің әдіснамалық базасы жүйелік талдау болды, мұнда XVIII-XIX ғғ. орыс-қазақ қатынастары, ресейліктердің үкіметтік саясаты және дәстүрлі қазақ қоғамының тең емес ішкі жүйесі ретінде сараланды. Салыстырмалы-тарихи, мерзімдік және аналитикалық зерттеу әдістерін қолдану зерттелетін мәселенің объективті көрінісін ашуға мүмкіндік берді.
.Ішкі қазақтардың құқықтық мәртебесінің белгісіздігі, XIX ғ. бірінші жартысындағы бірқатар ұлт-азаттық қозғалыстар аясында Тобыл және Томбы губерниялары қазақтарында өз басқармасының болмауы, сондай ақ өлкеге орыс халқын тығыз орналастыру мақсатында еуропалық аймақтың шаруаларына қоныс аудару саясатын белсенді жүргізуі, сібірлік жерлеріне орналасып жатқан шаруалардың қоныстандыруына кедергі жасау үшін ішкі қазақтар тарапынан қолдау тапқан дәстүрлі жылқы ұрлығының күшеюіне әкелді. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әкімшіліктің қазақтарды ішкі аудандарға көшіруге рұқсат беру тактикасынан толық тыйым салуға көшуіне не себеп болды. Жылқы ұрлығына қарсы күрес XIX ғ. 50-70 жж. жүргізілді және қоныс аударуды болдырмау мақсатында қазақтардың жаңаесілдік желісіндегі христиандыққа және шаруалар тобына айналуы байқалған аймақтарда өзіндік ерекшеліктерге ие болды. Өңірде шағын мал шаруашылығы ауылдарының құрылуымен, олардың санының ұлғаюымен және заңнамалық базаны реттеу қажеттілігімен қоныс аудару саясатын жандандыру және олар үшін жерлерді босату барысында аймақтағы орыс халқын тығыздау туралы шешім қабылданды. Нәтижесінде қазақтар үшін дәстүрге айналған жылқы ұрлығының көбеюін сылтауратып, басқарудың заңнамалық базасының жоқтығынан мұндағы жағдайда қазақ халқының әртүрлі бөлімшелердің озбырлығына «ішкі» де, дала да қазақтардың реакциясының көрінісі болды. Қазақстардың көнеден келе жатқан «ат ұрлығы» немесе «барымта» сияқты әдет-ғұрпын патша үкіметі аса қауіпті қылмысқа жатқызып, іс жүзінде жүзеге асырылмаса да 1854 жылы»Батыс Сібірдегі жылқы ұрлығын тоқтату шаралары туралы» заңын жариялады.
Түйін сөздер: Ресей империясы, «жылқы ұрлығы», «барымта», Батыс Сібір, Орта жүз, қазақтарды көшіру, шаруаларды қоныстандыру, Ертістің оң жағалауы.
